Słowo „depresja” na stałe weszło do potocznego języka. Owa „depresja” zazwyczaj używana jest do określenia stanów emocjonalnych takich jak; przygnębienie, melancholia, zmęczenie psychiczne czy smutek. Niewątpliwie użycie słowa „depresja” będzie bardziej wymowne a wyżej wymienione stany emocjonalne będą przebierały na sile. Temat depresji jest jednak bardziej złożony. Badania kliniczne wskazują, iż „depresja” jest częstym nastrojem człowieka. Każdy doświadcza głębokiego smutku, żalu, przeżywa rozczarowania. Nastrój przeciętnego człowieka nie jest stały, podlega ciągłym wahaniom. Jednego dnia przeżywamy stan melancholii a innego czujemy niesamowitą energię, wielką radość czy poczucie mocy. Jednak dość często wahania te przybierają postać obniżonego nastroju. Wahania emocjonalne w kierunku depresyjnym będziemy kategoryzować pod względem rodzaju objawów, czasu ich trwania oraz nasilenia. Szeroki wachlarz nastrojów ludzkich zawierający pewną dozę przy gnębienia nie wymaga interwencji lekarskiej ze względu na nikłe nasilenie i szybkość ustępowania. W przeciwieństwie jednak do depresji, jako jednostki chorobowej w pojęciu klinicznym. Na użytek tego artykułu możemy wyróżnić trzy grupy stanów obniżonego nastroju.
Do pierwszej najłagodniejszej grupy zaliczyć można reakcję przygnębienia. Jest to „prawidłowa”, re akcja „depresyjna” związana z sytuacjami jakie człowiekowi się przydarzyły. Będzie to więc normalna reakcja na stresory, przykre wydarzenia czy też dość często występującą u kobiet reakcję hormonalną. Nie jest to stan wymagający interwencji specjalistów. Zdarza się bowiem w życiu codziennym, iż oso by na których nam zależy nas odtrącają lub nie udaje nam się zrealizować ważnego dla nas planu. Zostajemy oszukani, okradzeni. Zdążają się rozstania, rozłąki, rozczarowania. Odczuwamy wówczas smutek, apatie, zniechęcenie, bierność, utratę zainteresowania czymkolwiek a czasem bezsilność. Dzieje się tak ponieważ oceniamy dane wydarzenie jako stratę. Reakcja przygnębienia w obliczu takich sytuacji jest prawidłowa. Smutek to stan umysłu, emocja, którą odczuwamy negatywnie. Kojarzy nam się z trudnościami, samotnością, pustką. Jest to jednak jedna z podstawowych emocji. Podobnie jak radość, jest fundamentalna dla ludzkiego życia. Umiejętność przeżywania smutku daje możliwość akceptacji sytuacji i pozwala uruchomić mechanizmy obronne radzenia sobie ze stratą. Smutkowi oprócz przygnębienia mogą towarzyszyć objawy somatyczne takie jak: osłabienie koncentracji, pesymistyczne myśli, zmniejszony apetyt, trudności ze snem, płaczliwość. Zwykle takie obniżenie nastroju jest chwilowe, może trwać kilka godzin lub kilka dni. Przybiera charakter nasilony, intensywny lub przeciwnie, łagodny. W reakcji przygnębienia najczęściej wystarcza pomoc bliskich osób, rodziny, przyjaciół. Każdy człowiek na tym etapie potrafi wykorzystać swoje strategie radzenia sobie z trudnymi emocjami i w swoim czasie wydobywa się ze stanu przygnębienia powracając do poprzedniego poziomu funkcjonowania. Objawy ustępują, funkcje czynnościowe powracają do normy. O sytuacji z czasem zapominamy jednak ślad w naszym mózgu zostaje. Jeśli udało się przetrwać trudną sytuację, w naszym mózgu powstały nowe połączenia synaptyczne. W ten sposób nasz organizm uczy się sposobów radzenia sobie w podobnych sytuacjach, co daje szanse na mniejsze konsekwencje emocjonalne przy kolejnej trudnej sytuacji.
Do drugiej grupy stanów obniżonego nastroju zalicza się „załamanie nerwowe”. Czyli ostre i nagłe zaburzenie równowagi emocjonalnej. Jest to stan dezorganizacji funkcjonowania człowieka połączony z silnym poczuciem leku i przygnębienia. Przyczyną załamania nerwowego będą stresowe wydarzenia, w których zwyczajne, znane strategie radzenia sobie zawodzą. W związku z tym człowiek nie posiada mechanizmów pokonania , poradzenia sobie z sytuacją trudną. Jest to stan nierównowagi psychicznej, emocjonalnej. Podstawą w załamaniu nerwowym będzie silnie odczuwana bezradność i bezsilność. Jest to zatem stan „kryzysu psychicznego”. Istnieje wiele definicji kryzysu. Cplan pisze, że „kryzys jest wynikiem trudności w osiągnieciu celów życiowych, przeszkód, które wydają się ludziom nie do pokonania na drodze zwyczajnych wyborów i zachowań”. Belkin opisuje kryzys jako „osobiste trudności lub sytuacje, które odbierają ludziom zdolność działania i uniemożliwiają świadome kontrolowanie własnego życia.” Niewątpliwie jest to stan zaburzenia równowagi psychicznej spowodowany zagrożeniem wartości powiązanych z sensem życia a łączącym się ściśle z ważnymi problemami życiowymi. Kryzys emocjonalny zagraża integralności osoby i jej tożsamości. Znaczące obniżenie odporności psychicznej, wyczerpanie emocjonalne i fizyczne są zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania człowieka. Dlatego też osoby zmagające się z załamaniem nerwowym być może będą potrzebowały pomocy specjalisty. Jest to stan, w którym dotychczasowe metody radzenia sobie w trudnych sytuacjach zawodzą. Każdy z nas posiada zasoby wypracowywane na przestrzeni lat. Strategie działań zmierzających do przywrócenia stanu stabilności psychicznej czy też pogłębienia poczucia komfortu w czasie wydarzających się trudnych dla nas sytuacji. W pierwszej kolejności będziemy sięgać do powstałych już neuropołączeń. Na ich podstawie nasz organizm będzie próbował zaakceptować sytuację, przeżyć ją zgodnie z utrwalonym wzorcem i wrócić do wcześniejszego stanu równowagi. Jeśli jednak nasz mózg na tym etapie z jakiś powodów nie wydobędzie nas ze stanu nierównowagi emocjonalnej zaczniemy sięgać po inne środki zaradcze tj. nasze indywidualne zasoby, dotychczas wypracowane umiejętności rozwiazywania problemów. Będzie to zapewne pomoc grupy wsparcia, naszych bliskich, przyjaciół. Uruchomimy szereg mechanizmów obronnych, które mają na celu pomóc w adaptacji do nowej sytuacji. Jednak jeśli mimo podejmowanych działań człowiek nadal nie uzyskuje ukojenia, pozostaje w dezorganizacji emocjonalnej, psychofizycznej i życiowej. Mózg szuka więc nowych sposobów radzenia sobie i na tym etapie zaistniałą sytuację odbiera jeszcze jako nowy obiekt, który należy zbadać i się go nauczyć. Jest zatem w stanie sięgać po nowe rozwiązania, testować je i eksplorować nasze reakcje i reakcje świata zewnętrznego. Mózg zajmie się więc znajdowaniem wyjaśnienia, przyczyny zaistniałej sytuacji i przeformułowaniu znaczenia zdarzenia, w tym również celów, postaw i oczekiwań z perspektywy aktualnej sytuacji. Inny rodzaj działań będzie miał na celu przejęcie kontroli nad zaistniałym stanem emocjonalnym oraz nad sytuacją. Będzie to zatem podejmowanie wysiłku, zmierzające do uzyskania kontroli nad zdarzeniem, a tym samym dostarczenia poczucia osobistego wpływu jednostki na daną sytuacje. Jeśli udaje się wreszcie przejąć kontrole nad własnymi emocjami, pozytywnie rozwiązać trudności, powrócić do strefy komfortu, wówczas mózg zapamiętuję nowopowstałe schematy. Zdobyte formy zachowania w sytuacjach trudnych stają się nowym zasobem człowieka. Trudność pojawia się dopiero wówczas kiedy nie udaje się przywrócić określonego stopnia stabilności. Przez wszystkie etapy próby poradzenia sobie z sytuacją trudną człowiek przeżywa wysoki poziom napięcia emocjonalnego. Angażując wszystkie siły fizyczne i psychiczne na rozwiązanie problemu, człowiek doświadcza wyczerpania emocjonalnego. Na etapie kiedy okazuje się, że podjęte dotychczas rozwiązania, znane strategie oraz posiadane zasoby stają się nie wystarczające dochodzi do zagrożenia wartości powiązanych z sensem życia. Stan ten będziemy przeżywać jako utratę cząstki siebie. Zatem własnej tożsamości i integralności. Zachwiane zostaje postrzeganie rzeczywistości, jakość relacji z otoczeniem oraz kierunek i sens dalszego życia. Następuje dezintegracja życia codziennego człowieka, wyczerpanie emocjonalne. Człowiek boryka się z dominującym poczuciem bezradności, bezsilności, chaosu, zagubienia, zmęczenia, smutku i lęku. Dynamikę tego stanu potoczne będziemy nazywać „załamaniem nerwowym” . W ujęciu klinicznym użyć powinniśmy określenia „kryzysu emocjonalnego”. Kryzysy emocjonalne są naturalne, wplatają się w bieg naszego życia. Są składową ludzkiego losu. Kryzys emocjonalny jest przejściowym, okresowym zaburzeniem równowagi psychicznej. Jednak charakteryzuje go cierpienie psychiczne człowieka. Jest stanem niepokojącym i wymagającym pomocy specjalistycznej. Koncepcja kryzysu wyraźnie zaznacza, iż jest to stan, który dotyka zdrowego człowieka i nie jest jednostką chorobową. Teoria kryzysu podkreśla, iż kryzys emocjonalny jest „doświadczeniem” i daje szanse rozwoju człowieka. Niestety zjawiska kryzysowe jako stany przejściowe mają podwójne oblicze. Łączą w sobie zarówno szansę, okazję, jak i niebezpieczeństwo, zagrożenie zaburzeń i wystąpienia patologii. Kryzys bywa utożsamiany ze stresem, gdyż w obrazie psychosomatycznym ma podobny przebieg, zwłaszcza w jego późniejszych fazach. Objawy fizyczne przeżywanego kryzysu będą podobne do tych jakie przeżywany w czasie zmagania się z sytuacjami stresowymi. Kluczowa jednak będzie ich intensywność i czas trwania. Szczególną uwagę powinniśmy zwrócić na bezsenność, spadek masy ciała, zawroty głowy, duszności, brak umiejętności koncentracji, niemożność wykonywania rutynowych codziennych czynności, niechęć do kontaktu z ludźmi, brak sił fizycznych, apatia, labilność emocjonalna charakteryzująca się dużymi wahaniami pomiędzy drażliwością i nerwowością a przygnębieniem i rozpaczą. Ponieważ kryzys jest sytuacją przejściową, ma swój początek i koniec oraz daje szanse na uzyskanie wyższego stanu rozwojowego, nie możemy go traktować jak jednostkę chorobową. Będzie to zatem epizod w życiu człowieka, który oczywiście pozostawia ślady w budowie mózgu. Od sposobu rozwiązania kryzysu będzie zależeć czy ślady te będą pozytywnie czy negatywnie wpływały na życie człowieka. Co zatem jest istotne w pomocy osobie zmagającej się z kryzysem emocjonalnym? Zrozumienie problemu i charakterystyki kryzysu. Interwencja kryzysowa jest najmłodszą dziedziną pomocy świadczonej na rzecz osób będącym w kryzysie. Zakłada wieloaspektową pomoc specjalistów. Jednak w swoich strategiach wyróżnia również możliwości pomocowe opierające się na myśli, iż każdy może pełnić rolę interwenta kryzysowego. Wynika to z faktu, iż rozróżnia się wiele obszarów kryzysu. Miedzy innymi kryzysy rozwojowe, zachodzące w toku normalnego rozwoju i ewolucji, które powodują gwałtowną zmianę lub zwrot życiowy, wywołując nagłą reakcję. Będzie to np. reakcja na urodzenie dziecka, ukończenie studiów, przejście na emeryturę. Innym obszarem będą kryzysy egzystencjalne, które wyłaniają się w obliczu rzadkich i nadzwyczajnych zdarzeń, których człowiek nie jest w stanie przewidzieć, kontrolować. Kluczem do odróżnienia kryzysu sytuacyjnego od innych kryzysów są jego przypadkowość i nagłość. Będzie to więc utrata pracy, nagła choroba, śmierć bliskiej osoby, gwałt czy wypadek samo chodowy. Kryzysy egzystencjalne będą obejmować wewnętrzne konflikty i lęki związane z ważnymi dla ludzi sprawami celowości życia, niezależności, odpowiedzialności. Przykładem będzie tu kryzys wieku średniego. Ostatnim obszarem będą kryzysy środowiskowe, czyli wydarzenia takie jak katastrofy, epidemie, pandemie, wojny. Kryzysy są stanem ograniczonym w czasie i trwają najwyżej 6 do 8 tygodni. Żadna z teorii nie obejmuje wszystkich sposobów ujmowania ludzkich kryzysów ani wszystkich modeli interwencji kryzysowej. Wspólne jest jednak przekonanie, iż każdy może pełnić role interwenta i pomóc osobie będącej w kryzysie. Ponieważ wszyscy ludzie w jakimś momencie swojego życia doświadczają sytuacji kryzysowych, nabierając doświadczenia oraz rozumienia kryzysu emocjonalne go potrafią wskazać nowe rozwiązania i strategie radzenia sobie z kryzysem. Interwencja kryzysowa będzie zatem opierała się na wskazaniu drogi, określeniu metod postępowania przy jednoczesnym wsparciu emocjonalnym osoby w kryzysie.
Do trzeciej grupy stanów obniżonego nastroju będzie należeć depresja, jako jednostka chorobowa.
W psychopatologii stosuje się zamiennie określenia zaburzenia nastroju i zaburzenia afektywne. Jest to kategoria zaburzeń psychicznych, w których kluczowe objawy dotyczą patologii życia emocjonalnego, reakcji emocjonalnych i nastroju. Należą one do najczęściej występujących problemów zdrowotnych współczesnych czasów, podobnie jak inne choroby cywilizacyjne. Stany depresyjne mające znaczenie kliniczne, tj. wymagającej profesjonalnej pomocy, zdarzają się częściej u kobiet, stanowią również poważny problem ludzi młodych i zaawansowanych wiekiem. Wahania nastroju, które do tyczą wszystkich ludzi przybierają wówczas postać kliniczną, co oznacza, że nastroje te przybierają takie nasilenie, iż powodują cierpienie nie do zniesienia, uniemożliwiają wykonywanie codziennych czynności, pełnienie ról i zakłócają w istotny sposób porozumienie się z ludźmi, zagrażają też oso bom, które ich doświadczają. Choroby afektywne zalicza się najczęściej do zaburzeń endogennych, tzn. spowodowanych czynnikami genetycznymi i coraz szerzej rozumianymi czynnikami deregulacji procesów neurochemicznych i neurotoksycznych. Przyczyną depresji klinicznych mogą być również trudne wydarzenia. Depresja może mieć postać przewlekłą albo dystymiczną. Te przewlekłe stany depresyjne są często uwarunkowane wydarzeniami straty cenionych wartości, sensu życia czy też bliskich osób, nie koniecznie z powodu śmierci. Mogą mieć swoje źródło w dzieciństwie, kiedy to dziecko doświadczało zaniedbania lub przeżywało stratę, porzucenie. Istotną rolę odrywają tu czynniki temperamentalne i osobowościowe. Zaburzenia dystymiczne mogą się pojawić we wczesnej młodości, choć często cierpią na nią ludzie starzy a początkiem tego stanu może być śmierć partnera życiowego. W międzynarodowej klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD, wyróżniono: epizod depresyjny łagodny, umiarkowany, epizod depresyjny ciężki bez lub z objawami psychotyczny mi oraz zaburzenia depresyjne nawracające. Do rozpoznania epizodu depresyjnego niezbędne jest stwierdzenie utrzymywania się zaburzeń przez okres co najmniej dwóch tygodni. Obniżanie nastroju podlega małym wahaniom i jest niezależne od bieżących wydarzeń. Objawy somatyczne są wyraźnie zaznaczone: utrata zainteresowań lub brak przyjemności przy wykonywaniu czynności, które zazwyczaj radują, brak reaktywności emocjonalnej na wydarzenia, które zazwyczaj sprawiają przyjemność, wczesne budzenie się rano, narastanie obniżonego nastroju w godzinach porannych, wyraźne spowolnienie lub pobudzenie psychoruchowe, utrata apetytu, ubytek masy ciała. Warunkiem rozpoznania zespołu somatycznego jest zazwyczaj stwierdzenie w sposób pewny co najmniej czterech wymienionych objawów. Warto podkreślić, że zaburzenia nastroju mogą być maskowane przez dodatkowe objawy jak rozdrażnienie, nadużywanie alkoholu, narastanie już wcześniej występujących fobii lub natręctw czy też dolegliwości hipochondryczne. Różnicowanie epizodu depresyjnego wymaga wnikliwej analizy i może być dokonywany jedynie przez lekarzy psychiatrów. Zaburzenia depresyjne nawracające cechują powtarzające się epizody depresyjne. Bezpośrednio po epizodzie mogą jednak pojawić się krótkotrwale stany wzmożonego samopoczucia i aktywności. Charakterystycznym obrazem depresji jest cierpienie i utrata sensu życia. Myśli samobójcze są bardzo częstym objawem stanów depresyjnych. Oceny ryzyka samobójstwa powinien dokonywać specjalista psychiatra. Im głębsza depresja, tym prawdopodobniejszy zamach samobójczy. Nie należy nigdy lekceważyć poważnych wypowiedzi na temat rozważanego samobójstwa. We wstępnej ocenie istotne będzie czy osoba wypowiadająca myśli samobójcze ma ułożony plan targnięcia się na życie. Niepokojące będą symptomy „pożegnania” , rozdawania swoich rzeczy wśród znajomych, pisania listów. Istotnymi kryteriami kierowania do psychiatry osób, u których podejrzewamy depresję będzie niezdolność osoby do utrzymania rodziny lub prowadzenia domu, do wykonywania ról społecznych czy też niezdolność do samodzielnego funkcjonowania. W leczeniu depresji niezbędne jest zastosowanie farmakoterapii w połączniu z psychoterapią. Proces leczenia jest długotrwały i nie rzadko obejmuje pacjenta i jego rodzinę.
W diagnozie różnicowej depresji i załamania nerwowego istotny jest szczegółowy wywiad a następnie ocena stanu emocjonalnego jednostki. Wywiad diagnostyczny powinien koncentrować się na „tu i teraz”. Zarówno na obecnej sytuacji osoby jak i na sposobie w jaki postrzega rzeczywistości i jak ją rozumie. Ocena natomiast będzie obejmować: sposób funkcjonowania jednostki, stan emocjonalny, strategie radzenia sobie z sytuacją trudną. Ocenie podlegać będzie system wsparcia oraz potencjalne zagrożenie samobójstwem. Na podstawie tych dwóch składowych możliwa jest wstępna diagnoza problemu oraz ustalenie planu działań pomocowych.